ปริโยสานวรรณนา

อรรถกถาท้ายปกรณ์

ในปัฏฐาน 4 มีธัมมานุโลมปัฏฐานเป็นต้น มีนัย 96 คือ ในปัฏฐาน
หนึ่ง ๆ มีอย่างละ 4 นัย ด้วยประการฉะนี้ บรรดาปัฏฐานเหล่านั้นผู้ศึกษา
พึงทราบ มหาปกรณ์ที่ชื่อว่าสมันตปัฏฐาน อันประกอบด้วยนัย 24 นี้
ด้วยอำนาจแห่งนัยทั้งหลาย มีติกทุกปัฏฐาน เป็นต้นนั่นเอง ในปัฏฐานหนึ่ง
อย่างละ 6 นัย โดยไม่ต้องรวมเอานัยแห่งปัจจัยเข้าด้วย.
ส่วนอาจารย์บางพวกตั้งมาติกาแห่งอารมณ์ โดยนัยว่า กุสลารมฺมโณ
ธมฺโม อกุสลารมฺมโณ ธมฺโม เป็นต้นแล้ว แสดงอารัมมณปัฏฐานโดยนัย
เป็นต้นว่า ธรรมที่มีกุศลเป็นอารมณ์เป็นปัจจัยแก่ธรรมที่มีกุศลเป็นอารมณ์
ด้วยอำนาจของเหตุปัจจัยดังนี้แล้ว ยกปัฏฐานชื่อว่า ผัสสปัฎฐาน ขึ้น
แสดงด้วยอำนาจแห่งผัสสะเป็นต้นอีก แต่ข้อนั้นไม่ปรากฏทั้งในบาลีและ
อรรถกถา เพราะฉะนั้นข้าพเจ้าจึงไม่วิจารณ์ไว้ในที่นี้ ก็ในอรรถกถานี้ ผู้ศึกษา
พึงทราบว่าข้าพเจ้าอธิบายเฉพาะบาลีที่ยกขึ้นสู่สังคีติแล้วเท่านั้น.
ก็ด้วยกุศลเจตนามีประมาณเท่านี้
ของข้าพเจ้า หมู่สัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น ผู้
สร้างกุศลเป็นต้น ลุ่มหลงแล้วในปัจจยา
การใด ย่อมไม่ล่วงเลยสงสารอันแออัดไป
ด้วยความทุกข์เป็นอเนกประการ พระศาสดา